Die duivel van gisteren hing als een zwaard van Damokles boven mijn hoofd. Carel veranderde het woord gisteren in zwaard, nadat ik mijn post had geschreven. Ik vind het geen probleem: doe ik nog iets met een zwaard. Gelukkig is de pen machtiger dan het zwaard.

En toen had ik twee spreekwoorden met zwaard in een alinea. Laat ik beginnen met de eerste.

Een zwaard van Damokles

Vroeger was er een koning in Griekenland genaamd Dionysius de Oudere. Hij had een hoveling die hem steeds maar vleide en hem vertelde hoe jaloers iedereen wel niet op hem was. De naam van deze hoveling was Damokles.
Op een dag nodigde de koning Damokles uit voor een buffet. De hoveling was vereerd dat hij aan mocht schuiven bij de koning en zag hoe het was om in weelde te leven. Damokles kreeg echter de schok van zijn leven toen hij zag dat Dionysius een zwaard boven hem had opgehangen aan een paardenhaar. De koning vertelde Damokles dat dit de prijs was voor machtige en rijke mannen: het gevaar dreigde altijd en overal. Damokles was voorgoed genezen van zijn wil om rijk en machtig te zijn.
Overigens gaat er nog een ander verhaal over twee koningen die ruzie met elkaar hadden. Op een dag nodigde de ene koning de andere uit voor het diner, onder het mom van vredesbesprekingen. De koning liet zijn collega op de belangrijkste plek aan tafel zitten. Toen deze koning echter naar boven keek, zag hij dat er een zwaard was opgehangen boven hem, met de punt naar beneden. Daarnaast stond een soldaat met een zwaard in de aanslag om op het teken van de koning het touw door te hakken, zodra de vijandelijke koning iets verkeerds zou zeggen.

De pen is machtiger dan het zwaard, gelukkig voor Damokles

Dit spreekwoord is terug te leiden naar het toneelstuk Richelieu van Edward Bulwar-Lytton uit 1839. Richelieu ontdekt een complot tegen zijn leven, maar kan door zijn priesterschap het zwaard niet opnemen tegen de samenzweerders.

Dan zegt zijn dienaar François: „Maar u heeft andere wapens tot uw beschikking, mijn Heer.”
Richelieu is het daarmee eens: „De pen is machtiger dan het zwaard… Laat dat zwaard toch achterwege. Staten kunnen zonder gered worden.”

Omdat woorden blijvender zijn dan een blauwe plek (zeker in dit digitale tijdperk), blijft een geschreven belediging langduriger in de herinnering dan een klap of ander fysiek geweld.
Een variatie hiervan vinden we al bij Euripides: de tong is machtiger dan het zwaard. Woorden zijn soms pijnlijker dan de schram van het steekwapen.
Overigens worden belangrijke mensen vaak uitspraken toegedicht die eerder aan anderen werden toegeschreven. Zo is er een bekend voorbeeld van Wim Kan die ooit tegen een laatkomer zei: “Zo, de koning is gezeten,” waarop de toeschouwer antwoordde: “Ja, de nar kan beginnen.” Deze uitspraken werden ook al eerder in de mond van Louis Davids of Wil Gerbrandy gelegd. Dit noemt men een heckler: het publiek is meer ad rem dan de cabaretier. Maar dit terzijde.
Iedere dinsdag geeft Carel de Mari op zijn blog een woord op waarmee je een spreekwoord kunt bespreken. Iedereen kan altijd meedoen. Hoe? Mag je zelf weten. Je kunt een verhaal schrijven waarin het spreekwoord een rol speelt, je kunt in de etymologie duiken en de oorsprong van het gezegde verklaren, et cetera. Plaats een link onder het blog van Carel en lees daar ook de andere bijdragen.