We weten allemaal dat Duits en Frans aan vrouwelijke en mannelijke woorden doen, maar wist je dat het Nederlands dat ook nog doet? Ik heb er al eerder kort over geschreven, toen ik de lidwoorden behandelde, maar dat was heel kort. Ik wil er nu wat langer bij stilstaan. We hebben in het Nederlands weinig meer dat laat zien dat woorden mannelijk of vrouwelijk zijn. Alleen in versteende uitdrukkingen is het geslacht van woorden nog te zien. Zoals bijvoorbeeld bij in der minne geschikt en te zijner tijd.

Een stukje geschiedenis over naamvallen

Het Nederlands zoals wij dat nu kennen heeft zich ontwikkeld vanuit een oertaal: het Indo-Europees. Uit het Indo-Europees zijn eigen alle talen ontstaan. Het Nederlands is ontstaan via het Middelnederlands, Oudnederlands, Germaans, West-Gotisch en Gotisch.
Het Middelnederlands zien we vooral tussen 1000 en ongeveer 1600 na Christus. Teksten uit het Middelnederlands zien we bij de Beatrijs en dat soort oudere Nederlandse boeken.

Van dichten comt mi cleine bate.
Die liede raden mi dat ict late
Ende minen sin niet en vertare.
Maer om die doghet van hare
Die moeder ende maghet es bleven,
Hebbic een scone mieracle op heven,

Vertaling: ik verdien niet veel met dichten, mijn vrienden zeggen dat ik ermee moet stoppen en mijn geest niet vermoei, maar om de deugd van haar die moeder en maagd is gebleven, heb ik een mooi mirakelverhaal te vertellen. Dit zijn de eerste zinnen uit de Beatrijs.
Het Oudnederlands kennen we vooral van de zin: hebban olla vogala nestas hagunnan, hinase hic anda thu. wat unbidan we nu. Een oud liefdesliedje, opgeschreven door een monnik die zich verveelde. Dit werd gesproken en geschreven van ongeveer 500 tot 1000 na Christus.
Een tekst die is overgeleverd uit het Gotisch, ik sla even een paar stappen over om het verschil te laten zien, is een Onze Vader, geschreven door bisschop Wulfila. Ook wel liefkozend bisschop Wolfje genoemd. De eerste zin van het gebed:

Atta unsar Þu in himinam, weihnai namo Þein

Dit symbool Þ spreek je uit zoals de th in het Engelse thing. Kun je het een beetje lezen? De vertaling: Onze Vader, die in de hemel is, uw naam is geheiligd. Het lijkt nog best een beetje op onze taal.
Het Indo-Europees, of eigenlijk: Proto-Indo-Europees, is een gereconstrueerde taal. Vandaar het voorvoegsel proto. Er is geen geschreven bron van gevonden, het is namelijk nog van voor het schrift. Op basis van klankveranderingen kunnen de wijze oude mannen met grijze baarden de taal reconstrueren. Maar het blijft een reconstructie, het is niet zeker dat het ooit zo gesproken is. Het PIE bestaat uit gereconstrueerde woorden met flink wat naamvallen:

• Nominatief = 1e naamval
• Genitief = bezitsvorm (de fiets van Piet)
• Datief = meewerkend voorwerp
• Accusatief = lijdend voorwerp
• Ablatief = plaats waarvandaan men vertrekt of waarvan iets uitgaat
• Instrumentalis = door middel van
• Locatief = plaats waar men zich bevindt
• Vocatief = aanspreekvorm

De eerste vijf kennen we uit het Latijn (tenminste, als je Latijn hebt gedaan, anders moet je het maar van me aannemen :)). De laatste drie zijn verdwenen. Het Duits heeft nog de duidelijkste link met het PIE met zijn vier naamvallen. In het Nederlands zoals gezegd dus alleen nog de versteende uitdrukkingen.

Hedendaagse naamvallen bij het Nederlandse geslacht van woorden

Bij de lidwoorden sprak ik al over het vrouwelijk, mannelijk of onzijdig zijn van woorden. Het Nederlands heeft deze dus ook gehad. Nu weet je dan in ieder geval waar ze vandaan komen.
Voor een lijst van staande uitdrukkingen met naamvalsvormen verwijs ik graag naar Onze Taal. Zij leggen ook kort uit hoe het zit met het gebruik van ter/ten. Kort gezegd komt het erop neer dat ter gebruikt wordt bij vrouwelijke woorden en ten bij mannelijke woorden. Ik vind dit een heel handige lijst met uitdrukkingen die nog redelijk vaak voorkomen in het hedendaagse Nederlands. Raadpleeg deze vooral als je zo’n staande uitdrukking wil gebruiken.