Ga je door het lezen van literatuur de wereld beter begrijpen? Dat is de 39e vraag die Peter deze week stelt voor het #50books project. Mooie vraag. Op de scholen waar ik lesgaf, maakte ik gebruik van de website Lezen voor de lijst. Dit is een website gebaseerd op het onderzoek (pdf) van Theo Witte over het opbouwen van begrijpend lezen. Hij heeft hierbij een aantal niveaus opgesteld die passen bij het begrip van leerlingen. Er zijn zes niveaus. Bij ieder niveau geeft Witte ook voorbeelden van boeken die gelezen kunnen worden. Er zijn twee soorten niveaus: van 12 tot en met 15 en van 15 tot en met 19. De eerste groep is vooral onderbouw, de tweede groep bevat de eindtermen voor eindexamenleerlingen.

Welke begripsniveaus zijn er?

Het eerste niveau gaat om boeken die vooral niet te dik zijn, weinig moeilijk taalgebruik en veel actie bevatten. De leerling leest niet graag en heeft weinig positieve leeservaringen. Het boek moet vooral amuserend zijn. De leerling leest belevend. Dat wil zeggen: hij kan zich inleven in de hoofdpersoon omdat die dicht bij zijn eigen belevingswereld blijft. Je kunt hierbij het beste denken aan boeken als Het verrotte leven van Floortje Bloem, Komt een vrouw bij de dokter en De eetclub.
Het tweede niveau gaat om herkennend lezen. De lezer vindt het fijn om situaties te herkennen en wil zich vooral ontspannen. Dat betekent voor het boek dat er weinig perspectiefwisselingen zijn en amper tijdsprongen. Het moet niet te moeilijk zijn en moet vooral dramatisch en meeslepend zijn. De boeken die hierbij horen zijn: Het achterhuis, De passievrucht en De kroongetuige. Hier start de bovenbouw met lezen, dit is het normale niveau.
Bij niveau drie begint het al wat moeilijker te worden. De lezer is bekend met literaire romans en heeft daar positieve ervaringen mee. Hij wil aan het denken gezet worden en andere werelden ontdekken. Inmiddels wil de lezer ook met anderen discussiëren om te ontdekken wat zij van het boek vinden. Het boek gaat vaak over sociale, morele of psychologische vraagstukken. Er is ook een diepere betekenislaag. Op dit niveau vinden we boeken als: Het gouden ei, Van den vos Reynaerde en Het diner. Gemiddelde leerlingen in Havo 5 bereiken dit niveau. Een enkeling zal niveau vier bereiken.
Op niveau vier wordt het interessanter. Dan gaan we boeken interpreteren. De lezer kan soms complexe karakters en situaties aan en wil die doorgronden. Ook wil de lezer het boek analyseren en de diepere betekenis doorgronden. Het boek vergt veel inspanning van de lezer en vraagt veel van de algemene ontwikkeling. Het verhaal is niet meer voorspelbaar. Boeken op dit begripsniveau zijn bijvoorbeeld: De donkere kamer van Damocles, Karakter en Het leven uit een dag. Een gemiddelde VWO zes leerling bereikt dit niveau. De enkeling komt op niveau vijf. De echte leesverslaafden komen op niveau zes uit.
Niveau vijf: nu hebben we het over literatuur! Bij niveau vier natuurlijk ook al, maar hier gaat het om. Dit zijn de boeken die je leren om je in andere werelden onder te dompelen, deze boeken laten je kennis maken met andere culturen en je ziet de relaties met zaken buiten het boek, zoals Griekse mythologie, Bijbelse verwijzingen en Nederlandse geschiedkundige gebeurtenissen. Oftewel: intertekstualiteit. Iets wat ik ontzettend leuk vind. De structuur van de boeken is complex en voor meer dan één uitleg vatbaar. De stille kracht, Max Havelaar en De procedure zijn boeken die op dit niveau horen.

Niveau 6. Het hoogste niveau. De VWO eindexamenleerling die dit niveau haalt is een excellente lezer. Hij is gedreven en ambitieus. Een van de redenen om te lezen is om vat te krijgen op zichzelf en de wereld. Het boek heeft een rijke, gelaagde betekenis en is moeilijk te begrijpen. Ik zat overigens zelf niet op dit niveau in de zesde. Ik kwam bij niveau vijf. Pas tijdens mijn studie Nederlands bereikte ik dit niveau. De boeken: Mystiek lichaam, De ontdekking van de hemel en Lucifer. Ik heb in mijn lescarrière maar een leerling meegemaakt die dit niveau haalde.

Waarom heb ik het over lezen op niveau?

De lezer kan door te lezen begrip en dus empathie (of antipathie) ontwikkelen voor de hoofdpersoon. Als hij de hoofdpersoon van een boek kan begrijpen, of zich erin kan inleven, dan verwacht ik dat er zeker een groter begripsveld bestaat. De lezer kan zich dan ook inleven in een ander, als hij daar moeite voor wil doen.
Mijn antwoord op de vraag van Peter: ga je door het lezen van literatuur de wereld beter begrijpen? is dus volmondig: “ja”.