Iemand zijn congé geven, betekent dat je afscheid van iemand neemt. Dat is de nette manier om tegen iemand te zeggen dat je hem afdankt of de bons geeft. In het Vlaams betekent het enkele woord congé vakantie. En als het bij een wijntransport zit, dan is de belasting betaald. Drie hele verschillende betekenissen. Hoe zit dat dan?

Een beetje etymologie dan maar. Congé komt vanuit Latijn commeatus wat vrije doorgang, verlof, verkeer of komen-en-gaan betekent. Dit woord komt van het werkwoord commeare. Dit betekent heen en weer gaan, geregeld gaan of met verlof gaan.
In de tiende eeuw werd dit woord gebruikt als cumgiet via het Laatlatijnse cumiatus uit de achtste eeuw. Cumgiet, waarin je misschien al een beetje het woord komen-en-gaan herkent, betekende vooral ‘toestemming om te vertrekken’.
In de elfde eeuw kwam het woord voor als cunget. Hierin kun je al het woord ‘congé’ al een beetje herkennen. Cunget had echter nog steeds de betekenis ‘toestemming’, maar dan ‘toestemming in het algemeen’, dus niet per se om te gaan of komen.

Iemand zijn congé geven al te vinden in 1670

In ongeveer 1670 komt congé al voor in de betekenis van ontslag geven: ‘k Wil de Muizen … weêr geven haar congé. In het Vroeg-Nieuwnederlands dat tussen 1500 en 1700 werd gesproken, was de betekenis nog ‘voorraad, gelegenheid; gunst, toestemming, verlof; mogelijkheid, geschiktheid’. Dus in honderd jaar is de betekenis veranderd van toestemming, gunst en verlof naar iemand met ontslag sturen. Dat is best snel voor een betekenisverandering.
Het Vlaamse woord congé is waarschijnlijk opnieuw ontleend aan het Frans waarbij de betekenis ‘verlof’ of ‘vakantie’ is overgenomen. In Frankrijk spreekt men over congé payé, betaald verlof.

Congé voor de wijn

In de wijnhandel is een formulier nodig waarop staat dat de belasting is betaald voor wijn die op transport gaat. In het licht van de hiervoor besproken etymologie, lijkt me dat deze congé dan voornamelijk is afgeleid van de betekenis ‘komen-en-gaan’.
Spreekwoorden zijn de kers op de taart van de Nederlandse taal, de krenten in de pap, zogezegd. Iedere week wil ik een spreekwoord behandelen. Voel je vrij om een spreekwoord aan te dragen als je wil weten waar het vandaan komt. Dan ga ik op onderzoek. Bekijk alle spreekwoorden.
Plaatje: Andrew Neel