Hoi Martha, is dit zinnetje taalkundig correct? “Iets is beter dan niets, maar slechter dan alles.”

Die vraag kreeg ik via een direct message op Twitter. Ik vond het wel een lastige vraag en ik moest er echt even over nadenken. Om de vraag te kunnen beantwoorden, heb ik de zin in twee delen opgedeeld:

1. taalkundig
2. betekenis

Taalkundig correct?

Om met het eerste deel te beginnen: deze zin is taalkundig correct. Hij is taalkundig namelijk welgevormd. Die moet ik denk ik even uitleggen. Een zin is taalkundig welgevormd als hij volledig kloppend is volgens de regels van de Nederlandse taal. Het groene boekje dus.
Oké, dan kunnen we dus nu gaan kijken naar het zinnetje. Hoe kom ik er nou bij dat dit zinnetje taalkundig correct is? Ik ga dat zinnetje daarvoor even in tweeën splitsen.

Iets is beter dan niets,

De persoonsvorm en het onderwerp zijn congruent. Dat wil zeggen dat er niet een meervoud met een enkelvoud is gebruikt, bijvoorbeeld Iets zijn beter dan niets of  Ietsen is beter dan niets. Er is iets voor te zeggen om ietsen als zelfstandiggebruikt werkwoord te zien: het ietsen. Daar hoort dan weer een enkelvoudige persoonsvorm bij, maar dan is de betekenis van de zin anders. Op de betekenis kom ik zo terug.
Het werkwoord is is een koppelwerkwoord in deze zin. Daar hoort dus een bijvoeglijk of een zelfstandig naamwoord bij. Ik zie dat het woordje beter erbij gebruikt is. Dat betekent dat de tweede verplichte positie bij het koppelwerkwoord zijn is ingevuld.
Sommige werkwoorden hebben verplichte posities: soms maar één, soms twee en sommige zelfs drie. Dat noemen we het onderwerp (1), lijdend voorwerp (2) en meewerkend voorwerp (3).
Bijvoorbeeld: Ik (1) geef bloemen (2) aan jou (3). Geven heeft dus drie verplichte posities.
Bijvoorbeeld: Ik (1) houd van jou (2). Houden van heeft er slechts twee.
Bijvoorbeeld: Ik (1) loop. Lopen heeft er maar ééntje.
Bij een woord als beter hoort in dit geval een vergelijking. Beter dan wat? kun je vragen. Nou, dat staat er: beter dan niets. Dat is een prima vergelijking. Bij een vergelijkende trap gebruik je het woordje dan.
Volg je het nog?
Dit eerste deel is dus correct.
Pauze
Even een korte pauze 😉
Einde pauze, start deel 2 van het college

maar slechter dan alles

Dit is het tweede deel van de zin. Een bijzin. In dit bijzinnetje is geen ondewerp en geen persoonsvorm te vinden. We hebben hier dus te maken met een beknopte bijzin. Als een beknopte bijzin taalkundig correct moet zijn, dan moeten persoonsvorm en onderwerp uit de hoofdzin (het vorige zinnetje) gelijk zijn aan het weggelaten onderwerp en de weggelaten persoonsvorm. Eens kijken of het klopt:
Het onderwerp uit de hoofdzin is het woordje iets. De persoonsvorm het woordje is. Als ik die twee woordjes in het bijzinnetje zou plaatsen, dan zou het tweede zinnetje correct moeten zijn:

maar iets is slechter dan alles

Prima! Mooi zinnetje! Geen probleem! Dus we kunnen concluderen dat ook het bijzinnetje taalkundig correct is. Daarmee is de hele zin dus correct! Joepie!

Maar waar komt dan de twijfel vandaan bij de vraagsteller?

Dat zit hem in deel twee: de betekenis van het zinnetje. Nog een keer het zinnetje:

Iets is beter dan niets, maar slechter dan alles

Het eerste deel is goed te begrijpen voor onze hersenen. Iets is beter dan niets. Ja, dat weten we. Dat werd altijd tegen ons gezegd als we een klein prijsje wonnen bij de vakantiebingo of als we niet het gewenste cadeautje van Sinterklaas kregen. Wie is er niet mee doodgegooid?
Het tweede deel van het zinnetje, maar slechter dan alles, gooit roet in het eten voor wat betreft het directe begrip. Hoe kan iets slechter zijn dan alles? En dat is zo mooi van dit hele zinnetje: het is een paradox, een schijnbare tegenstelling.
De diepere betekenis ervan ligt achter de eerste laag. Soms wil je iets zo graag hebben, een Playmobil poppetje bijvoorbeeld, dat je het andere Playmobil poppetje dat je kreeg helemaal niet leuk meer vindt. In plaats van iets beter dan niets, is iets slechter dan wat je zou willen: alles.
Iets, het Playmobil poppetje, is beter dan geen Playmobil poppetje, maar dat Playmobil poppetje is slechter dan het Playmobil poppetje dat je wilde hebben.
Volg je het nog? Rustig maar, ik ben klaar met uitleggen. Vragen en opmerkingen en andere zienswijzen mogen in de reacties hieronder :).
Naar aanleiding van het blog van Eelco Martens van vandaag.